NA SKRÓTY:

– TREŚĆ WPISU – PUBLIKACJE W PCBJ – POKREWNE LEGENDY – GALERIA –

Generał broni Tadeusz Jordan Rozwadowski należał do generacji, którą nazwano pokoleniem niepokornych. Urodzony tuż po powstaniu styczniowym, wychowany został w kulcie narodowych insurekcji, w których brali udział jego antenaci. Tradycje wojskowe rodziny spowodowały, że w poszukiwaniu dróg do niepodległej Polski wybrał pozornie najbardziej kontrowersyjną – służbę w obcej (austro-węgierskiej) armii. W wojsku Austro-Węgier spędził większą część swego niezwykle barwnego życia. Do Wojska Polskiego trafił już jako dojrzały człowiek i doświadczony dowódca w stopniu generała leutnanta.

W okresie wojen o niepodległość Polski, a następnie pokojowej rozbudowy polskich sił zbrojnych aż do zamachu majowego, pełnił wiele bardzo ważnych funkcji, mając wpływ na losy kraju. Był pierwszym organizatorem Sztabu Generalnego WP, dowódcą Armii „Wschód” w wojnie polsko-ukraińskiej, szefem Polskiej Misji Wojskowej w Paryżu oraz szefem Sztabu Generalnego w przełomowym okresie wojny polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu wojny objął stanowisko Generalnego Inspektora Kawalerii, organizując i modernizując tę broń. W maju 1926 r. stanął na czele wojsk rządowych. Po dojściu do władzy Józefa Piłsudskiego był niewinnie więziony. Zarzucono mu popełnienie nadużyć finansowych, czego nowe władze nigdy nie udowodniły. Dwa lata później, po wyjściu na wolność, generał zmarł w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Wśród polskiej generalicji niewielu dowódców z jego pokolenia miało równie wielki wkład w odbudowę niepodległej Polski. Należy do nich zaliczyć: Józefa Dowbor-Muśnickiego, Józefa Hallera oraz Stanisława Szeptyckiego. Ci generałowie mają już swe biografie.

Mimo tak wielkich zasług trudno powiedzieć, aby postać Tadeusza Rozwadowskiego była dziś szerzej znana. Generał postrzegany jest głównie przez pryzmat jego wielkiego i dramatycznego konfliktu z marszałkiem Piłsudskim o autorstwo planów bitwy warszawskiej oraz jako obrońca legalnego rządu i prezydenta RP w czasie trzydniowej wojny domowej w maju 1926 r. Tak postrzegali Rozwadowskiego zarówno jego sympatycy, jak i przeciwnicy. „Rozwadowski i Piłsudski – pisał Władysław Studnicki – dwaj wielcy ludzie naszej epoki. Jako wojskowy, Rozwadowski stał wyżej od Piłsudskiego. Pod względem rozumienia sytuacji polityki zewnętrznej nie ustępował mu, a nawet przewyższał, nie on jednak, a Piłsudski doszedł do władzy, nie on, a Piłsudski zdobył dusze znacznego zastępu młodzieży, która pozostawała mu wierna, i przez całe życie był legendą dla mas żołnierskich. […] Egotyzm Piłsudskiego, jego nieoddzielanie Polski od osoby własnej, pchnęły go do przewrotu majowego. Wiedział, że jest źle, nie chciał ówczesnych szachrajek partyjnych, lecz nie miał planu niezbędnych reform. Dojście do władzy Piłsudskiego stało się więc dla niego osobistą tragedią. Niedojście do władzy Rozwadowskiego mógł też Rozwadowski uważać za swą tragedię; nie szedł on systematycznie do władzy, lecz uświadamiał sobie swoje zasługi, lecz mylił się, gdy mniemał, że zasługi wiodą do władzy”.

Spór Rozwadowskiego z Piłsudskim był pierwotnie główną przyczyną niepowstania naukowej biografii pierwszego szefa sztabu i najwybitniejszego z polskich sztabowców XX wieku. Cenzura obowiązująca w czasach PRL oraz brak dostępu do zbiorów archiwalnych spowodowały, że również po II wojnie światowej dzieła takiego nie opracowano. Z tych samych powodów nazwisko generała zostało wymazane ze szkolnych podręczników zarówno sanacyjnych, jak i powojennych4, toteż pamięć o nim z wolna zaczęła się zatracać. Brak pełnej biografii pierwszego szefa sztabu, jego niezwykłe, pełne nieoczekiwanych zwrotów życie oraz bezpośredni udział w przełomowych dla Polski momentach dziejowych, wreszcie tragiczna śmierć po niezasłużonym więzieniu, stanowią główną przyczynę, dla której autor podjął się napisania niniejszej książki.

Niezwykle aktywne życie Tadeusza Rozwadowskiego, wynikające ze specyfiki służby wojskowej, częste zmiany miejsca pobytu oraz podróże związane z działalnością dyplomatyczną powodują, że dziś niezwykle trudno jest zebrać materiał dokumentujący biografię generała. Pełną rekonstrukcję jego poglądów społecznych i politycznych, a także ustalenie danych dotyczących życia osobistego uniemożliwia fakt zniszczenia dokumentów rodzinnych rodu Rozwadowskich (w tym świadectw szkolnych generała i jego bogatej korespondencji z krewnymi z czasów służby w wojsku Austro-Węgier) podczas pożaru dworu w Glinnej w 1915 r. Dokumenty osobiste, które pozostały po śmierci Rozwadowskiego w rękach rodziny, uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej we Lwowi.

Spośród krajowych instytucji owocna okazała się kwerenda w Centralnym Archiwum Wojskowym, umożliwiająca prześledzenie działalności wojskowej Rozwadowskiego. Szczególnie wartościowe dokumenty znaleziono w zespołach: Akta personalne (akta personalne gen. broni Tadeusza Jordan Rozwadowskiego), Biuro Ścisłej Rady Wojennej, Generalny Inspektorat Kawalerii, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, Kolekcje rękopisów, Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu, Oddział I NDWP, Departament Sprawiedliwości MS Wojsk. oraz Wojskowe Biuro Historyczne. Spośród licznych opracowań zachowanych w CAW pomocny był zwłaszcza maszynopis pracy Włodzimierza Gierowskiego „Organizacja sił zbrojnych z ramienia Rady Regencyjnej w przededniu niepodległości” (zachowany w zespole WBH) oraz niepublikowany rękopis Mariana Kukiela „Osobistości kierownicze w bitwie warszawskiej” (w zespole Dokumenty osobiste i materiały historyczne Mariana Kukiela).

Istotnych wiadomości, zwłaszcza na temat działalności dyplomatycznej Rozwadowskiego, dostarczyła kwerenda w Archiwum Akt Nowych. Odnośne dokumenty odnaleziono m.in. w zespołach: Akta attache wojskowych RP, Akta Józefa i Aleksandry Piłsudskich, Ambasada RP w Waszyngtonie, Archiwum Ignacego Paderewskiego. Niezwykle przydatne okazały się także dokumenty i materiały zawarte w Aktach gen. Lucjana Żeligowskiego, odsłaniające kulisy sprawy prowadzonej przeciwko Rozwadowskiemu w latach 1926-1928.

Dokumenty zdeponowane w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, zwłaszcza pokaźny zespół dotyczący rodziny Rozwadowskich, umożliwiły autorowi rekonstrukcję przeszłości rodu, z którego wywodził się pierwszy szef Sztabu Generalnego WP. We wrocławskiej bibliotece odnaleziono, najprawdopodobniej jedyną zachowaną, większą serię korespondencji generała skierowaną głównie do kuzyna Adama Rozwadowskiego. Bezcenne okazały się także liczne rękopisy pamiętników i wspomnień, znajdujące się we wrocławskim Ossolineum (szczegółowy wykaz w bibliografii). Do nich należy zaliczyć przede wszystkim własne wspomnienia bohatera biografii z I wojny światowej oraz pamiętnik jego ojca, Tomisława Rozwadowskiego. Fragmentarycznych informacji na temat Rozwadowskiego dostarczyła także kwerenda w Wojskowym Instytucie Historycznym w Warszawie, Archiwum Państwowym w Krakowie (zespół NKN), Archiwum PAN w Warszawie (Diariusz Leopolda Jaworskiego⁷ *), Archiwum Krakowskim oo. Kapucynów oraz Archiwum na Jasnej Górze w Częstochowie.

Niezwykle ważnym uzupełnieniem dokumentów odnalezionych w kraju była kwerenda przeprowadzona za granicą. Na szczególną uwagę zasługują dokumenty odnalezione w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, zwłaszcza z zespołu: Teki Rozwadowskiego i Adiutantura Generalna Naczelnego Dowództwa, które ilustrują działalność dyplomatyczną generała oraz jego wkład w zwycięstwo 1920 r.

Memoriały i rozkazy Rozwadowskiego, gdy dowodził Armią „Wschód”, odnaleziono natomiast w Bibliotece Polskiej w Paryżu w zespole: Spuścizna Kawałkowskiego. Ważnym uzupełnieniem były także Protokoły Kapituły Orderu Virtuti Militari zdeponowane w Instytucie Polskim i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie. Z Osterreichisches Staatsarchiv-Kriegsarchiv w Wiedniu wykorzystano natomiast ewidencję wojskową generała z czasów służby wojskowej w armii austriackiej, zaś w Lwowskiej Bibliotece Naukowej im. W. Stefanyka odnaleziono korespondencję Rozwadowskiego z Michałem Łempickim.

Cennym uzupełnieniem bazy źródłowej do biografii gen. Rozwadowskiego były zbiory prywatne oraz relacje złożone przez nestora rodziny, inż. Stanisława Rozwadowskiego z Katowic.

Dotychczasowa literatura poświęcona Rozwadowskiemu, choć ilościowo przedstawia się okazale, pod względem merytorycznym jest dość uboga. Do najważniejszych prac należy wydana w 1929 r. przez płk. Adama Rozwadowskiego księga pamiątkowa zatytułowana Generał Rozwadowski. Nie będąc dziełem naukowym, praca ta zawiera wiele błędów oraz hagiograficznych uproszczeń. Z drugiej strony względy cenzuralne uniemożliwiły autorowi omówienie wielu drażliwych dla ówczesnych władz kwestii z życiorysu generała. Mimo to przez ponad 60 lat księga była głównym źródłem informacji o temat życiu i działalności Rozwadowskiego, z której chętnie korzystali zarówno historycy, jak i publicyści.

W okresie międzywojennym, obok tego dzieła, opublikowano także biogram generała w Encyklopedii wojskowej pod redakcją Ottona Laskowskiego, a osobny rozdział w swej publicystycznej pracy poświęcił Rozwadowskiemu wspomniany Władysław Studnicki. Współcześnie biogramy Rozwadowskie go opublikowali także: Tadeusz Kryska-Karski i Stanisław Żurakowski, Stanisław S. Nicieja, Piotr Stawecki, Andrzej Suchcitz oraz Jan Rydel. Z tekstów tych na uwagę zasługuje zwłaszcza obszerny i rzeczowy artykuł biograficzny Piotra Staweckiego zamieszczony w „Polskim Słowniku Biograficznym”. Rozwadowskim, jako generałem pochodzącym z armii austriackiej, interesowali się także historycy austriaccy. Jego życiorysy znalazły się w „Osterreichisches Biographisches Lexikon” oraz w dziele Oskara Hoffmana i Gustava Hubki poświęconym kawalerom Orderu Wojskowego Marii Teresy. Interesujący esej wspomnieniowy opublikował także emigracyjny historyk wojskowości Kornel Krzeczunowicz.

Ograniczenia cenzuralne zniesione w latach dziewięćdziesiątych zaowocowały kolejnymi próbami biografii gen. Rozwadowskiego. Staraniem rodziny i przyjaciół ukazała się książka Tadeusz Jordan Rozwadowski. Generał broni, pod redakcją Stanisława Rozwadowskiego i z wprowadzeniem Stanisława S. Niciei. Na pracę złożyły się teksty źródłowe, m.in. rozkazy operacyjne generała oraz wspomnienia i opracowania opublikowane w trudno dostępnej prasie emigracyjnej i przedwojennej reprezentującej mało krytyczny, sprzyjający generałowi, narodowy punkt widzenia. Wybór ten poprzedziła ponadto publikowana wersja pracy magisterskiej Janusza Berdzika, posiadająca wiele słabości tego typu opracowań, ale porządkująca podstawowe fakty z życiorysu generała. Mimo tych obiekcji książka Tadeusz Jordan Rozwadowski. Generał broni odegrała doniosłą rolę w popularyzowaniu prawie zapomnianej postaci generała u progu III Rzeczypospolitej. Podobne cechy wykazują emigracyjne prace Jędrzeja Giertycha, namiętnego antagonisty piłsudczyzny oraz wielkiego i dość bezkrytycznego admiratora osoby i dzieła gen. Rozwadowskiego. Wymogów pełnej biografii nie spełnia także ostatnio wydana praca o Rozwadowskim autorstwa Tadeusza Kmieciaka, będąca właściwie rozszerzonym szkicem biograficznym. Książka ta powiela wiele błędów merytorycznych z życia generała. Wagę tej pracy umniejsza ponadto fakt, że w skromnej broszurze historyk postanowił umieścić sporo danych z dziejów polskiego Sztabu Generalnego, nie zawsze mających związek z biografią Rozwadowskiego. Podobne zarzuty należy postawić niepublikowanej pracy Jerzego Szymańskiego, której istotną zaletą jest jednak szersze wykorzystanie akt personalnych generała z okresu jego służby w armii austriackiej.

Duży walor poznawczy mają opublikowane w różnych okresach przez Bolesława Woszczyńskiego, Edwarda Czapiewskiego oraz Macieja Jagórę listy, memoriały i rozkazy operacyjne gen. Rozwadowskiego. Ze względu na wzajemne stosunki Piłsudskiego z Rozwadowskim ważnym źródłem pozostają także pisma marszałka, z 1920 rokiem na czele. Z tych samym powodów na uwagę zasługują protokoły Rady Obrony Państwa oraz ocena polskiej generalicji dokonana przez Piłsudskiego. Bezcenne, bo ilustrujące poglądy generała w niektórych kwestiach politycznych, wojskowych i gospodarczych, są jego własne prace i wywiady publikowane na łamach prasy wojskowej: „Bellony”, „Polski Zbrojnej”, „Wiadomości Polskich”, „Szańca” oraz w bliskich mu dziennikach: „Czas”, „Głos Narodu”, „Kurier Lwowski” i „Warszawianka”. Ważnym źródłem w tym względzie pozostają także pamiętniki i wspomnienia polityków II RP, z którymi wielokrotnie stykał się generał. Do nich należy zaliczyć przede wszystkim: Wincentego Witosa, Macieja Rataja, Władysława i Stanisława Grabskich, Zygmunta Lasockiego, Leona Bilińskiego oraz Hermana Liebermana. Znacznie rzadziej, co należy odnotować ze zdziwieniem, nazwisko Rozwadowskiego pojawia się na łamach diariuszy opublikowanych przez byłych żołnierzy i dowódców Wojska Polskiego. Z tych na uwagę zasługują wspomnienia: Mariana Romeyki, Meriana Coopera, Stanisława Hallera, Bolesława Roi, Franciszka Arciszewskiego, a zwłaszcza Notatki… adiutanta generała, Marcelego Kyci.

Nazwisko Rozwadowskiego można także spotkać w wielu opracowaniach dotyczących I wojny światowej, wojen o niepodległość i granice Polski oraz okresu międzywojennego. Niestety, w nader wielu wypadkach postać generała potraktowana jest marginalnie. Jego działalność oraz poglądy na rozwój kwestii polskiej w I wojnie światowej ukazane są w nielicznych tylko monografiach i przyczynkach, wśród których warto wymienić prace: Janusza Gruchały, Christopha Fiihra, Tomasza Wawrzyńskiego oraz Włodzimierza Sulei45. Niektóre aspekty z działalności dyplomatycznej Rozwadowskiego omawiają w swych przyczynkach i książkach: Richard Ulryc, Henryk Bułhak, Marian Leczyk oraz Józef Kukułka. Działalność wojskowa generała znalazła szczególnie odzwierciedlenie w pracach: Ernsta Wisshaupta, Mariana Kukiela, Władysława Sikorskiego oraz w nowszych opracowaniach: Michała Klimeckiego, Lecha Wyszczelskiego i Mieczysława Pruszyńskiego. Oczywiście, pierwszy szef Sztabu Generalnego pojawia się także na łamach szerszych syntez poświęconych dziejom politycznym Polski oraz historii Wojska Polskiego pióra takich znanych historyków, jak: Władysław Pobóg-Malinowski, Janusz Pajewski, Andrzej Garlicki, Mieczysław Wrzosek, Marian Zgómiak oraz Piotr Stawecki.

Źródło: „Generał broni Tadeusz Jordan Rozwadowski” (2002) – Patelski Mariusz